Wanneer kaken en tanden fysiek ongemak veroorzaken

Mijn vriendin Anja heeft een medische odyssee doorgemaakt. Acht jaar lang werd Anja geplaagd door duizeligheid, verlammende spanning in haar nek en trekkende pijn in haar gezicht. Mensen die lijden aan endometriose kennen een vergelijkbaar lange lijdensweg. Of chronische pijn die getriggerd wordt door trigger points.

Haar dagelijks leven met een fulltime baan en kind was nauwelijks nog beheersbaar. Maar noch keel-, neus- en oorartsen, noch orthopeden, osteopaten of neurologen wisten wat ze moesten doen: cortisone-injecties, inlegzolen, fysiotherapie, massages - het hielp allemaal niet, of maar tijdelijk. Toen er ook nog oorsuizen bij kwam, was Anja ten einde raad en zocht ze advies bij een psycholoog.

Haar tips om stress te verminderen hielpen. Tenminste voor een paar maanden. Toen kwamen de symptomen terug. Maar Anja had geluk: een oude afdichting raakte los en ze ging naar een nieuwe tandarts. Anja was aanvankelijk verbaasd toen de tandarts zich niet eerst richtte op de vulling, maar in plaats daarvan haar kaak palpeerde en talloze vragen stelde. Ze vroeg onder andere of ze last had van de klachten waar ze al zo lang last van had.

Het resultaat: na een uur had Anja niet alleen een nieuwe afdichting, maar ook een verhelderende diagnose die haar al lang bestaande klachten verklaarde. Craniomandibulaire dysfunctie, kortweg CMD. Andere oorzaken van diffuse tand- of aangezichtspijn vind je in dit artikel.

Wat is craniomandibulaire disfunctie?

Craniomandibulaire disfunctie: tandartsen gebruiken deze verzamelnaam om verschillende aandoeningen van het kauwapparaat samen te vatten. Het is afgeleid van cranium (voor schedel) en mandible (voor kaak). "De storingen bevinden zich in het gebied tussen de schedel en de boven- en onderkaak. De temporomandibulaire gewrichten en de kaak- en nekspieren zijn ook betrokken," is te lezen op de website van het Universitair Ziekenhuis Zürich (USZ).

Dr. Theobald Saxer, CMD-expert en voormalig tandarts uit Innsbruck, legt dit in meer detail uit: "De bovenkaak zit stevig vast aan de schedel. De onderkaak daarentegen hangt relatief losjes aan de schedel, als een schommel, die alleen wordt vastgehouden door fijne spieren en een scharniergewricht. In de ideale toestand is deze schommel volledig ontspannen, wat een rustophanging wordt genoemd. Als je ergens op bijt, wordt dit de laatste beet genoemd. In gezonde toestand gebeurt dit allemaal volledig zonder bijten. Maar ontbrekende tanden, een slecht passend kunstgebit, te hoge of te lage vullingen, een verkeerde orthodontische behandeling of tanden die zijn afgesleten door slijpen 's nachts kunnen dit evenwicht verstoren."

Soms zijn er ook genetische oorzaken die ervoor zorgen dat het gebit niet normaal gevormd wordt. Ook functiestoornissen van het bekken of de wervelkolom kunnen de stand van de tanden en het temporomandibulaire gewricht beïnvloeden. Afhankelijk van de oorzaak van de CMD kan het syndroom verder worden onderverdeeld. De volgende aandoeningen kunnen ook in combinatie voorkomen en elkaar versterken:

• Stoornissen in de kauw- en nekspieren die pijn veroorzaken bij het kauwen of zelfs permanent
• Gewrichtsveranderingen door slijtage of ziekten zoals artrose
• Stoornissen die ontstaan doordat de kraakbeenschijf in het temporomandibulaire gewricht in een verkeerde stand staat of de beweeglijkheid ervan beperkt is.

Het resultaat is altijd hetzelfde: "De beet is veranderd, wat resulteert in spanning in de spieren," zegt Saxer. Dit komt doordat de spieren van het kauwapparaat, het gezicht en het hoofd zich aanspannen om de scheve stand van de tanden te compenseren. En dit kan leiden tot CMD.

Getroffen mensen ervaren dan vaak zeer vervelende symptomen - van krakende geluiden in het kaakgewricht tot problemen met het openen van de mond en pijn in vele delen van het lichaam.

Als de tanden je ziek maken

Eenvoudig gezegd: Anja's tanden hadden haar ziek gemaakt. Net als ongeveer een derde van de mensen knarst ze met haar tanden in haar slaap. Deskundigen noemen dit fenomeen bruxisme. Anja doet dit vooral heftig tijdens periodes van verhoogde stress. Al met al is deze nachtelijke inspanning in de loop der jaren niet zonder gevolgen gebleven. Anja's tanden waren zo afgesleten dat haar boven- en onderkaak elkaar niet meer goed raakten als ze kauwde. Haar lichaam compenseerde deze scheefstand reflexmatig, wat aanvankelijk spanningspijn in haar gezicht en nek veroorzaakte en uiteindelijk leidde tot duizeligheid, oorsuizen en meer.

Minstens 20 procent van de bevolking heeft CMD

Ook al is CMD bij velen nog niet of nauwelijks bekend als ziektebeeld, het syndroom is wijdverbreid. De Sociëteit voor Tandgezondheid, Functie en Esthetiek (GZFA) schat dit in: Ongeveer 20 procent van de bevolking lijdt aan CMD waarvoor behandeling nodig is. "In de literatuur wordt de incidentie van CMD zelfs rond de 40 procent of hoger genoemd", schrijft het Universitair Ziekenhuis Zürich (USZ) over dit onderwerp.

Niet alle mensen met een onbalans tussen hun tanden en kaakgewrichten hebben symptomen. Ongeveer 20 procent van de vrouwen en 60 procent van de mannen hebben geen symptomen, ondanks dat hun tanden zijn afgesleten. Maar degenen die er wel last van hebben - vrouwen hebben er vaker en ernstiger last van dan mannen, jongeren meer dan ouderen - hebben vaak ernstige, pijnlijke symptomen zoals hoofdpijn, rug- en schouderpijn, migraine, spierspanning of moeite met slikken.

Andere veel voorkomende symptomen van CMD zijn kauwgeluiden, ontsteking van het kaakgewricht, parodontale aandoeningen, aangezichtspijn en neuralgie (zenuwpijn), keelpijn met heesheid en benauwdheid, flikkerende ogen en gevoeligheid voor licht, duizeligheid, evenwichtsproblemen, suizen in de oren, oorsuizen en gehoorverlies. Loodzware vermoeidheid en depressieve stemmingen kunnen ook veroorzaakt worden door CMD.

Helaas onderzoek naar oorzaken

Omdat de symptomen zeer gevarieerd en complex zijn en de pijn zich vaak helemaal niet in het kaakgebied manifesteert, maar op heel verschillende plaatsen in het lichaam, is het voor tandartsen niet eenvoudig om de diagnose CMD te stellen. En nog minder voor KNO-artsen. "Aangenomen kan worden dat ongeveer een derde van alle vermeende KNO-symptomen eigenlijk zijn oorsprong vindt in de halswervelkolom en dat de helft van deze patiënten ook lijdt aan CMD," zegt prof. dr. Manfred Hülse, die jarenlang aan dit probleem heeft gewerkt in het academisch ziekenhuis van Mannheim.

Een extra complicatie is dat veel van de symptomen, zoals rugpijn of hoofdpijn, in eerste instantie niet wijzen op een verkeerde beet, maar eerder op een aantal andere aandoeningen.

Dokters sporen CMD eerst op door een gedetailleerde medische geschiedenis af te nemen. "Er wordt gevraagd naar je medische geschiedenis, je symptomen en de ernst ervan, de situatie waarin ze bijzonder ernstig zijn, of je tandenknarst en veel stress hebt ...", zegt Anja over haar ervaringen. Dit wordt meestal gevolgd door een functionele analyse van de tanden, kaakgewrichten en kauwspieren. De arts gebruikt zijn of haar vingertoppen om de kauw- en hoofdspieren te palperen. Hij of zij controleert ook of de mond zonder problemen wijd genoeg open kan - meestal drie vingers wijd.

Ook de kaakgewrichten en de kauwspieren worden geanalyseerd.

Daarnaast beschikken de specialisten over verschillende technische diagnostische procedures. In het USZ zijn dat onder andere: Röntgenfoto's, MRI en computertomografie, waarmee afwijkingen, functiestoornissen, ontstekingen of slijtage kunnen worden opgespoord, evenals de kauwsimulator, ook wel articulator genoemd. "Het apparaat simuleert de individuele tandcontacten (occlusie) en bewegingen van de temporomandibulaire gewrichten. Er worden gipsmodellen van de boven- en onderkaak gebruikt, die vooraf op maat zijn gemaakt. Hierdoor kunnen we uitsluiten dat spierspanning en reflexen van patiënten een verkeerd beeld geven," aldus het USZ.

Rainer Schöttl, auteur van de leidraad "CMD: geen noodlot!" voegt toe: "Een statisch onderzoek van het hele lichaam helpt ook om houdingsproblemen te herkennen. Dit komt omdat stoornissen in het bijtgebied zich uitbreiden als trillingen. Deze "slechte trillingen" hebben invloed op onze wervelkolom en kunnen onze hele houding beïnvloeden."

Goede kansen op behandeling voor CMD

Voor veel patiënten is het vaak een lange weg naar de diagnose. En een weg die hen naar veel verschillende praktijken brengt. Maar als de diagnose eenmaal is gesteld, kan CMD goed worden behandeld. Met een beetje geduld en doorzettingsvermogen is het vaak mogelijk om volledig en blijvend van de symptomen af te komen. Meestal zonder operatie.

Er zijn inmiddels talloze tandartsen in Duitsland die gespecialiseerd zijn in CMD. Helaas is er geen overzichtsregister voor Zwitserland. CMD-expert Rainer Schöttl adviseert: "Je kunt het beste telefonisch informeren naar hun werkwijze. Je bent op de juiste plek als er andere medische beroepen bij de behandeling betrokken zijn, als er aandacht wordt besteed aan de verbanden tussen kaak, hoofd en lichaamshouding en als de beetpositie wordt bepaald met een rechte houding. Mijn advies: zoek een arts die zijn technieken aanpast aan de patiënt, niet andersom."

Geïndividualiseerde therapie

De exacte behandeling hangt af van de oorzaken. Naast de tandarts als eerste aanspreekpunt, kan het nodig zijn om andere specialisten op verschillende gebieden in te schakelen - van fysiotherapeuten tot keel-, neus- en oorartsen. Anja is bijvoorbeeld begonnen met fysiotherapie naast spalktherapie - ze draagt 's nachts een beetspalk om te voorkomen dat ze met haar tanden knarst. Een injectie met botuline in haar kauwspieren heeft ook haar bruxisme verbeterd, "een zegen, ook al vergoedt mijn verzekering het niet."Overdag masseert ze zichzelf ook regelmatig en doet ze oefeningen met behulp van video's om de spanning in haar kaak te verlichten.

En omdat haar psyche ook een doorslaggevende rol speelt bij haar knarsen - naast de scheve tanden - gaat ze naar psychotherapie en mediteert ze regelmatig om stress te verminderen.

Mensen die onder druk staan in hun dagelijks leven, werk, gezinsleven of partnerschap reageren vaak door 's nachts in hun slaap met hun tanden te knarsen. Volgens het USZ doen sommige patiënten dit zelfs overdag, omdat het spreekwoordelijke tandenknarsen hen helpt om door gespannen situaties heen te komen en negatieve gevoelens te verwerken. Niet alleen kan zich hierdoor CMD ontwikkelen, de symptomen kunnen - als ze al aanwezig zijn - nog erger worden en uiteindelijk chronisch worden.

Aanpak CMD als je pijn hebt

Een tip van Anja: "Als je ergens in je lichaam pijn of ongemak hebt, denk dan aan je gebit als mogelijke oorzaak en praat met je arts over CMD." Volgens expert Rainer Schlöttl lachen mensen er meestal niet meer om. "Mensen worden zich steeds meer bewust van CMD - niet alleen in de tandheelkunde, maar ook in andere disciplines. Tegenwoordig herkennen veel mensen de verbanden tussen de afzonderlijke systemen van ons lichaam."