Waarom Zwitserduits en Nederduits stiekem broers van een andere moeder zijn

Toen ik aan mijn baan bij Galaxus begon, merkte ik al snel dat journalistiek hier anders wordt benaderd. Niet alleen heeft het bedrijf zijn online winkel getrakteerd op een eigen onafhankelijke, breed samengestelde interne redactie, maar het bedrijf viert ook de taaldiversiteit. Als ik inbel in een videogesprek, gooi ik er meestal een bot "Moin" uit, typisch voor Hamburg. Dit wordt beantwoord door mijn Zwitserse collega's met een "Hoi zäme".

En terwijl ik nog steeds probeer te achterhalen wat dat letterlijk zou kunnen betekenen ("hallo allemaal"? misschien?), rijst de volgende vraag in mijn nieuwsgierige brein: als beide talen uiteindelijk Duits zijn, waarom zijn ze dan zo verschillend? Of zijn ze dat? En dus vraag ik het aan iemand die het vast weet. Nele Ohlsen is lerares Duits en Nederduits en heeft voor Galaxus taalkundige geschiedenisboeken doorgespit.

Jij komt ook uit de buurt van Hamburg. Versta je Zwitserduits?
Dat versta ik wel. Niet elk woord, maar ik begrijp het. En dat is niet omdat ik heb geoefend voor dit interview, maar omdat ik Nederduits ken, ook wel Plattdeutsch genoemd.

Vertel me er meer over!
Zwitserduits en Plattdeutsch - of "Plattdüütsch" zoals wij in het noorden zeggen - hebben dezelfde oorsprong. Het zijn allebei Germaanse talen. Dus Plattdeutsch is eigenlijk het OG Duits hier in het noorden. In de Middeleeuwen was het lange tijd de dominante taal. In de loop van de volksverhuizingen werd de taal steeds verder naar het zuiden meegevoerd, waar het zich vermengde met verschillende dialecten. Ook het Zwitserduits ontwikkelde zich daaruit.

Het verloop van de taalgeschiedenis

Hoe is dat gebeurd?
Talen zijn onderhevig aan voortdurende verandering. Dit betekent dat het middeleeuws Duits verschillende klankverschuivingen heeft doorgemaakt op weg naar het huidige Hoogduits. Sommige taalvarianten die vandaag de dag nog steeds bestaan, hebben deze veranderingen echter niet ondergaan. Daarom bestaat het huidige Nederduits vrijwel in zijn oorspronkelijke vorm naast het Hoogduits. Eenvoudig gezegd heeft het Zwitserduits ook niet alle klankveranderingen ondergaan. Het heeft bijvoorbeeld de zogenaamde tweeklanken van Middelhoogduitse monofthongen weggelaten. Daardoor is het Zwitserduits minder veranderd en dichter bij het Nederduits gebleven.

Diftho wat?
Tweeklank is de taalkundige term voor umlauten, die "eu" "ei", "äu" en "au" betekenen. Bij diftongisatie wordt een eenvoudige klinker, een monofthong genoemd, een opeenvolging van twee klinkers. Dit betekent dat de umlauten die we tegenwoordig in het Hoogduits gebruiken, nauwelijks nog bestaan in het Laagduits en Zwitserduits. In plaats daarvan wordt een lange enkele klinker gebruikt. En hier wordt het een beetje ingewikkeld. Ze worden meestal dubbel geschreven om de lengte te benadrukken.

Kunt u ons een voorbeeld geven?
Het Hoogduitse woord "Haus" heeft de umlaut "au". Maar omdat er bijna geen umlauten zijn in het Nederduits en Zwitserduits, is het woord "Huus" in beide talen. Hetzelfde geldt voor het woord vuur, of "Feuer" in Hoogduits. In plaats van de tweeklank "eu", gebruiken zowel het Zwitserduits als het Nederduits "üü". En dus is "Feuer" in beide talen "Füür". Hoewel de uitspraak verschilt, is de stam hetzelfde.

Laagduits bouwt bruggen naar Zwitserduits

Dit betekent dat ik mijn collega's in Zwitserland waarschijnlijk beter begrijp dan ik dacht. Heeft het Nederduits ook overeenkomsten met andere talen?
Ja, met alle Noordzee-Germaanse talen zoals Nederlands of Engels. "Katze" is "Katt" in het Laagduits, "kat" in het Nederlands en "cat" in het Engels. Zwitserduits heeft ook overeenkomsten met Engels. Het woord "gumpe" ligt heel dicht bij "springen". Nederduits diende in dit geval eigenlijk als brugtaal, omdat het het woord "jumpen" gebruikt.

Betekent dit dat Laagduits nuttig is als ik een andere taal wil leren?
Absoluut. Ik ben daar het levende bewijs van. Mijn grootouders spraken bijna uitsluitend Nederduits met elkaar. Ik ben er dus van jongs af aan aan blootgesteld. Hierdoor ging het leren van Engels op school heel gemakkelijk. Simpelweg omdat zoveel woorden bijna identiek zijn. Mensen met een Zwitsers-Duitse taalachtergrond hebben misschien hetzelfde gevoel.

Je werkt als leerkracht op een basisschool op het platteland van Nedersaksen tussen Hamburg en Bremen. Welke rol speelt Laagduits in de klas?
Op onze school speelt het een grote rol. En daar ben ik blij om. Ik geef nu al meer dan 10 jaar les in Laagduits en ik kan met een gerust hart zeggen dat alle kinderen het leuk vinden. Ik geef één keer per week Laagduits op mijn school. Lichamelijke opvoeding is ook in Laagduits voor alle klassen. Ik praat ook met de kinderen over taal. Een schoolmeisje vroeg me eens of ik uit Laag-Duits kwam. Dit mondde uit in een kindvriendelijk gesprek over de migratie van volkeren.

Ik heb desondanks de indruk dat er steeds minder Nederduits wordt gesproken in de regio Hamburg. Mijn collega's uit Zürich daarentegen kletsen vrolijk onder elkaar in Zwitserduits.
Dat komt omdat de waarde van het Nederduits lange tijd niet werd erkend en er weinig werd gedaan om de taal te behouden. Anders dan in Zwitserland werd het Nederduits geleidelijk verdrongen door het Hoogduits. Laagduits werd beschouwd als een boerentaal en daarom gaven de sprekers het niet door aan de volgende generatie. Pas in de jaren 1990 verplichtte Duitsland zich om het Nederduits als cultuurgoed te beschermen door het Europees Handvest voor regionale talen en talen van minderheden te ondertekenen.

Misschien kun je samen met mij terugkomen naar het hoofdkantoor van Galaxus in Zürich en een taalworkshop houden. Je weet wel, internationale betrekkingen en zo.
Natuurlijk, waarom niet. Ik weet zeker dat er interessante discussies zullen ontstaan. En ik wed dat we meer overeenkomsten dan verschillen zullen tegenkomen.

Het is eigenlijk een hele leuke gedachte. Baas, wat denk jij?