Interview met een chronobioloog: hoe werken onze inwendige klokken?

Waarom hebben jongeren last van een "sociale jetlag"? Werpen felle witte LED's echt hele ecosystemen uit balans? En hebben we inderdaad meerdere interne klokken? Over dit alles en meer sprak ik met Henrik Oster, PhD en hoofd van het Instituut voor Neurobiologie aan de Universiteit van Lübeck. Henrik Oster is chronobioloog en doet onderzoek naar het slaap-waakritme (circadiaan ritme) bij mensen. In het interview legt hij uit dat de juiste timing belangrijk is bij het aansturen van onze innerlijke klok en adviseert hij ons te accepteren dat ons slaap-waakritme ook genetisch bepaald is.

Tikken onze inwendige klokken allemaal hetzelfde of zijn er individuele verschillen?
**Henrik Oster, PhD en hoofd van het Instituut voor Neurobiologie aan de Universiteit van Lübeck:**Er zijn verschillen, omdat tot op zekere hoogte genetisch is bepaald hoe onze inwendige klok tikt. Voor sommigen tikt hij iets langzamer, wat betekent dat hij een beetje naar achteren wordt gezet; voor anderen kan hij naar voren worden gezet. Dit kan maar tot op zekere hoogte worden beïnvloed. Als iemand een uitgesproken late vogel is, hebben we op dit moment geen middelen om hem om te vormen tot een vroege vogel. Het is belangrijk om je ervan bewust te zijn dat er biologische grenzen zijn, en het is misschien een goed idee om die te respecteren.

Dus, dat ik een nachtbraker ben en geen ochtendmens, is genetisch bepaald?
Precies. We noemen dat "chronotypen"; vroege chronotypen staan in de volksmond bekend als ochtend leeuweriken, late chronotypen als nachtbrakers. Dit kan met verschillende methoden worden gemeten. De gouden standaard is om in een slaaplaboratorium het begin van de melatonineafgifte 's avonds te meten, wat heel kenmerkend is voor het chronotype. Een eenvoudigere methode is het evalueren van vragenlijsten over slaappatronen op hypothetische vrije dagen, d.w.z. wanneer je kunt slapen wanneer en hoe lang je maar wilt.

**Kan ik nog steeds een ochtendleeuwerik worden? Verandert ons chronotype gedurende ons leven? **
Over het algemeen geldt dat hoe ouder je wordt, hoe minder je slaapt en hoe gefragmenteerder je slaap wordt. Senioren boven de 70 slapen meestal niet meer de hele nacht door. Dit is heel normaal en komt onder andere door de afgifte van melatonine, die afneemt naarmate je ouder wordt. Het gevolg is dat je netto slaaptijd steeds korter wordt naarmate je ouder wordt. Daarnaast is er meestal een verschuiving in het chronotype zelf; niet noodzakelijkerwijs van de slaapduur, maar van de slaaptiming.

Onderzoek heeft uitgewezen dat tijdens de puberteit het chronotype naar achteren verschuift - richting nachtuil. Dit is statistisch goed bewezen. Je slaapritme kan tot wel zes uur naar achteren verschuiven.

**Is dit waar het om gaat?Komt hier het stereotype van de eeuwig vermoeide tiener vandaan? Ja, veel jongeren leven tegen hun circadiane ritme in omdat ze vroeg op moeten staan om op tijd op school te zijn. Het gevolg is dat ze door de week een soort slaaptekort opbouwen, dat ze in het weekend goedmaken door tot twaalf uur 's middags in bed te blijven. Dit wordt "sociale jetlag" genoemd, omdat je in wezen in het weekend naar een andere tijdzone vliegt en dan weer terugkomt. Er zijn studies over schoolcijfers die laten zien dat met name late chronotypes gemiddeld iets slechter presteren - in ieder geval op het gebied van exacte vakken.Mensen die zeer vaak en duidelijk heen en weer gaan met hun slaaptijd blijken bijvoorbeeld ook vatbaarder te zijn voor verslavingsstoornissen.Hoe wordt ons circadiane ritme geregeld? Je hebt een centrale interne klok die wordt "ingesteld" door licht. Informatie over helderheid of duisternis wordt rechtstreeks via zenuwen in het oog naar de hersenen gestuurd. Dit gebeurt in de zogenaamde suprachiasmatische nucleus (SCN), een verzameling zenuwcellen in de hersenen. Er zijn echter nog veel meer soorten circadiane ritmes die door deze centrale SCN klok worden gereguleerd.Loopt onze innerlijke tijd altijd met een constante snelheid? Onder normale omstandigheden loop je synchroon met de plaatselijke tijd. Elke dag is er een kleine aanpassing, maar je merkt het eigenlijk niet. Pas als je van tijdzone verandert of als je zomertijd ingaat, merk je dat je interne tijd niet klopt met de externe tijd.Het perifere zenuwstelsel zendt verschillende signalen uit (bijvoorbeeld hormonen, maar ook autonome, neuronale processen), waardoor de SCN-klok alle andere klokken in het lichaam kan beïnvloeden. Dit zorgt ervoor dat ook zij synchroon lopen met de externe tijd.Wat beïnvloedt onze interne klok nog meer behalve licht? Stress bijvoorbeeld, of lichaamsbeweging, en de timing van je maaltijden. Dit zijn allemaal factoren die je interne klok kunnen beïnvloeden - maar niet altijd onze centrale (SCN) klok. Die wordt bijvoorbeeld niet beïnvloed door wanneer we eten.Dus, wat gebeurt er als het niet onze centrale interne klok is die verschuift? Als je op heel ongebruikelijke tijden zou eten (bijvoorbeeld alleen 's nachts), zou dat ervoor zorgen dat je leverklok en maagklok zich aanpassen - maar niet je SCN-klok. Dit creëert een soort tijdsverschil in je lichaam dat ongezond is. Als je bijvoorbeeld nachtdiensten draait, hebben dit soort verstoringssignalen onvermijdelijk invloed op je interne klokken. Je lichaam weet niet meer wat de juiste externe tijd is waaraan het zich moet aanpassen.Reageert onze centrale SCN-klok op alle vormen van licht? Fotoreceptoren, dat wil zeggen de sensoren in je oog die verantwoordelijk zijn voor je interne klok, zijn bijzonder gevoelig voor blauw licht. Ze zijn het gevoeligst voor golflengtes rond 480 nanometer, oftewel blauw licht met een vleugje groen. Rood licht daarentegen stimuleert de fotoreceptieve ganglioncellen in het netvlies helemaal niet. De SCN is als het ware blind voor rood licht.En onze andere interne klokken reageren helemaal niet op licht? Dat is eigenlijk een interessante discussie. Kunnen andere klokken dan de SCN ook direct op licht reageren, of ontvangen ze het lichtsignaal alleen via de SCN? Dit moet nog onomstotelijk worden vastgesteld. In feite is er veel onderzoek dat wijst op extra-retinale (d.w.z. buiten het oog) lichtontvangst. Je huid kan bijvoorbeeld ook reageren op licht. Er is echter geen consensus over de vraag of dit de moleculair-genetische klokken in je huid verandert.